Phước Kiều là danh xưng của một họ đạo nhỏ bé, nay là giáo họ biệt lập Phước Kiều, giáo hạt Hội An, giáo phận Đà Nẵng (thuộc xã Điện Phương, thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam) gắn liền với tên tuổi của vị Chứng nhân đức tin tiên khởi của Hội Thánh Việt Nam là Chân Phước Thầy Giảng Anrê Phú Yên, đã được phúc tử đạo trong khu vực nguyên là Dinh Trấn Thanh Chiêm nổi danh một thời vào ngày 26/7/1644, khoảng 29 năm sau thời điểm các Thừa Sai dòng Tên đặt chân đến Cửa Hàn – Hội An (18/01/1615) khai mở công cuộc truyền giáo tại Việt Nam.
Trên khuôn viên nhỏ bé của địa danh lịch sử này tọa lạc một ngôi nhà nguyện đơn sơ nhưng từ ngày 26/7/2007 nhân dịp kỷ niệm sinh nhật trên trời lần thứ 363 của Ngài, đã được Bản Quyền Giáo phận Đà Nẵng nâng lên hàng Đền Thánh với tước hiệu Anrê Phú Yên để tôn vinh vị anh hùng Tử đạo tiên khởi đã được Giáo hội nâng lên hàng Chân Phước vào ngày 05/3/2000, và được đặt làm Thánh Bổn mạng của Giáo lý viên giáo phận.
Trong thời gian xuôi ngược Đàng Trong – Đàng Ngoài, các vị Thừa Sai dòng Tên đã tạo lập một đội ngũ trợ tá cho các ngài trong công cuộc rao giảng Tin Mừng tại những nơi các ngài có thể rao giảng. Năm 1630, Cha Đắc Lộ (Alexandre de Rhodes) lập hội Thầy Giảng tại Đàng Ngoài và nhận lời khấn của 3 Thầy giảng Phanxico, Inhaxio và Anrê. Đến năm 1643, Cha Đắc Lộ trở lại và lập hội Thầy Giảng tại ĐàngTrong.
Chúa Nguyễn Phước Lan nghe lời Tống thị quyết loại trừ thầy giảng Inhaxio, một cánh tay đắc lực của Cha Đắc Lộ. Người thừa hành án lệnh là ông cai bạ Quảng Nam có tên gọi là ông nghè Bộ. Ý Chúa nhiệm mầu, người chứng thứ nhất không phải là thầy Inhaxio mà lại là một giáo lý viên trẻ tuổi được gọi là Thầy giảng Anrê (quê xứ Ranran – Phú An phủ).
Qua các bản tường trình, chúng ta biết rõ ràng từng chi tiết cuộc hiến tế đầu mùa của thầy Anrê. Tại Dinh Cham tức Dinh trấn Thanh Chiêm, thầy đã bị xét xử, bị kết án tử hình và bị giết chết trong vòng 24 tiếng đồng hồ vì cương quyết “giữ nghĩa cùng Đức Chúa Giêsu cho đến hết hơi cho đến trọn đời”. Hôm đó là ngày 26 tháng 7 năm 1644, ông Nghè Bộ đồng thời cũng bắt giam ông già Anrê Sơn (1579 -1648) là một vị quan nghỉ hưu, một cột trụ của giáo hội Đàng Trong. Biên bản các người Bồ Đào Nha chứng kiến cuộc xử án thầy giảng Anrê Phú Yên đã nói nhiều về vị chứng nhân đức tin này. Cuối cùng, tuy không bị giết, nhưng ảnh tượng và sách vở trong nhà ông bị tịch thu và bị đem đốt. Chắc hẳn đó là những cuốn sách đạo, sách giáo lý Đàng Trong bằng tiếng Việt, sáng tác thơ ca tôn giáo của ông và bạn bè đồng đạo. Tất cả tan theo tro bụi và thực sự là một tổn thất lớn về văn hóa và Đạo Thánh. Một trí thức Công giáo đương thời là Linh mục Lữ - y Đang (Đương) cũng đã thực hiện một bản điều tra về thầy Anrê Phú Yên tử đạo (ký tên là Đươn), ngoài ra, tác phẩm Sấm Truyền Ca của ngài và có thể có cả thân phụ là ông Anrê Sơn còn để lại dấu ấn mạnh mẽ với gần 5000 câu thơ lục bát trong sáng, chữ thuần Việt, là một tác phẩm phiên dịch Kinh Thánh Cựu Ước xuất hiện 100 năm trước truyện Kiều của thi hào Nguyễn Du. Cột trụ cuối cùng của tín hữu vùng đất nầy là công chúa Maria Mađalêna Ngọc Liên (1596 - 1665). Bà theo chồng sống tại Dinh Trấn biên Phú An sau về hưu ở Dinh trấn Thanh Chiêm. Có thể do tư thù, nên quan trấn thủ mới là An võ hầu Tôn thất An bất chấp địa vị hoàng tộc của bà Maria, sỉ nhục và đàn áp đến nỗi vì không chịu nổi khát nước bà đã chối đạo “bề ngoài”, khi cha Louis Chevreuil, thuộc hội truyền giáo Paris trước khi rời Đàng Trong vào tháng 3/1665 đã đem bà trở về với Giáo hội.
Kể từ cái chết của Thầy giảng Anrê, vùng đất Thanh Chiêm – Phước Kiều đã trở thành nơi hành hình của nhiều lớp sĩ phu Công giáo. Điển hình là cái chết của Alêxù Dậu, một tín hữu danh tiếng có thân mẫu là người Việt và thân phụ là người Nhật Bản; ngoài ra, vào năm 1663 còn có một nhà trí thức là Gião Vượng (hoặc Gioan Thanh Minh) là bậc vị vọng nổi tiếng về văn thơ cũng chịu tử đạo tại đây.
Từ năm 1660 trở đi, Huế, Touron (Đà Nẵng), Hội An, Cacham (Kẻ Chàm) là nơi diễn ra nhiều cuộc bách hại. Các tín hữu Công giáo bị bắt bớ, cướp bóc của cải, bị tống ngục, giết chết nếu không từ bỏ đức tin và chà đạp Thánh giá. Thời đó, người ta muốn hạ bệ vua Bồ Đào Nha nên đồng hóa Thánh giá như là biểu tuợng vua Bồ Đào Nha (theo linh mục Vachet). Có khoảng 300 tín hữu Công giáo Nhật Bản sinh sống tại Hội An đã chối đạo, lôi kéo theo 130 người Công giáo giàu có tại Kẻ Chàm (Thanh Chiêm), tuy vậy, vẫn có nhiều tấm gương anh dũng làm chứng cho đức tin ngời sáng như trường hợp bốn cụ già, mấy phụ nữ và bốn trẻ em, trong đó có cô bé Lucia 13 tuổi. Cả một tập thể Công giáo có học thức, có địa vị và giàu sang đã vì Đạo Chúa mà phải lầm than khốn khổ. Tuy không có tên trong sổ bộ các Thánh nhưng có thể coi họ như là những vị thánh tử đạo tiên khởi người Việt Nam hoặc Nhật Bản trước mặt Thiên Chúa và loài người.
Những ngộ nhận, thành kiến của các vua chúa, quan quyền dưới các thời Trịnh – Nguyễn và Tây Sơn (từ thế kỷ 18 đến thế kỷ 19) đã gây ra các cuộc bách hại Đạo Chúa, tàn sát các tín hữu tại các họ đạo dọc dài miền Trung (Đàng Trong). Các chúa nhà Tiền Nguyễn tiếp tục chống đối Đạo Thánh. Năm 1750, toàn bộ giáo sĩ ngoại quốc bị trục xuất. Cuộc khởi nghĩa năm 1774 của Tây Sơn, cuộc tiến quân vào Đàng Trong của Chúa Trịnh và việc chống đỡ của Nhà Nguyễn biến vùng đất Quảng Nam trù phú thịnh vương thành bãi chiến trường và đói kém. Dinh Trấn Thanh Chiêm thành nơi giao tranh và hoàn toàn bị xóa sổ.
Đầu thế kỷ 20, môt số tín hữu Công giáo quy tụ về Hội An, Vĩnh Điện, Phước Kiều. Các linh mục Jean Baptiste Bruyere Nhơn, Pierre Auguste Gallioz Thiết và Joseph Lalanne Lân vừa lo cho giáo họ Trà Kiệu vừa chăm sóc Hội An, Phước Kiều. Sau khi di chuyển nhiều nơi như Lệ Sơn, Hộ Diêm, Cồn Dầu.
Năm 1930, cha Pierre Auguste Gallioz Thiết về Phước Kiều lập trụ sở, xây Nhà thờ tại Phước Kiều và coi sóc họ Hội An và La Nang (Phong Thử). Đây là giai đoạn vàng son của Phước Kiều. Nghề đúc đồng thịnh vượng và dân cư trở nên giàu có văn minh.
Ngày 26 tháng 7 năm 2007, Đức cha Giuse Châu Ngọc Tri, giám mục giáo phận Đà Nẵng nâng nhà nguyện Phước Kiều lên hàng Đền Thánh.
Đền Thánh Anrê Phú Yên hiện nay cũng là ngôi Nhà thờ chính của giáo họ biệt lập Phước Kiều (bao gồm giáo họ Gò Nổi). Từ khi được thiết lập thành một giáo họ biệt lập, thường xuyên có một linh mục quản nhiệm lưu trú tại khuôn viên Đền thánh để coi sóc việc mục vụ, phụng tự cho khoảng hơn 300 giáo dân tại chỗ và khách hành hương Đền thánh.
Nhân dịp Năm Thánh tôn vinh Các Thánh Tử Đạo Việt Nam (19/6 – 24/11/2018), Đức Cha Giuse Đặng Đức Ngân, giám mục giáo phận Đà Nẵng đã chỉ định Đền thánh Anrê Phú Yên tại Phước Kiều làm trung tâm hành hương Năm Thánh cho toàn thể cộng đồng Dân Chúa trong và ngoài giáo phận.
Hiện nay, tiến trình tôn phong Hiển Thánh cho Chân Phước Tử Đạo Anrê Phú Yên vẫn đang được tiến hành (đang chờ phép lạ thứ hai của Chân Phước để hoàn tất tiến trình tôn phong hiển thánh). Ước mong sẽ đến ngàyhoàn thành một ngôi Đền Thánh rộng rãi khang trang dâng kính “Hiển Thánh” Anrê Phú Yên tại nền đất thấm máu đào các vị anh hùng tử đạo thời sơ khai của công cuộc loan báo Tin Mừng trên quê hương Việt Nam; và cũng là nơi giới thiệu những đóng góp quý giá của các vị tiên nhân Công giáo chúng ta vào lịch sử hình thành và phát triển quốc ngữ Việt Nam khởi sự từ nỗ lực của các vị Thừa sai tiền phong thời danh: Pina và Alexandre de Rhodes.
Bài: Sưu tầm & biên tập.
